Ongehoord pleidooi voor een Festival van Stilte
door Govert Derix
Vaak hoef ik in de woonkamer maar naar de piano te lopen, of onze hond Diego gaat er onder liggen en kijkt me in stilte verwachtingsvol aan. Bij het verbreken van die stilte door mijn gepiengel (meer is het niet) had ik nooit stilgestaan. Maar nu Festival Vocallis stilte heeft omarmd als thema voor 2023, gaan mijn ogen en oren open. Mijn hond en ik zouden samen veel langer stil kunnen zijn. Het eventuele ongemak overwinnen. En dan pas, mochten we voelen dat de tijd er rijp voor is, een toon aanslaan. Ik zou dus met Diego tien minuten daar kunnen zitten en pas nadat we er wat sentimenteel van zijn geworden, een toonladder proberen, een overgang van majeur naar mineur, een vleugje chromatiek of een dissonant. Daarna weer stil.
Experiment
Maf experiment. Maar toch. Stel dat we in de concertzaal de verhouding tussen stilte en geluid omdraaien. Meer stilte dan performance. Bijvoorbeeld, het is maar een suggestie, een half uur zwijgend afwachten in de verduisterde zaal. Orkestleden in meditatie. Dirigent op zonder applaus. Nu pas horen we wat niet op het programma stond (er stond niets op het programma, het is een verrassing): de Academische Festouverture van Brahms, pure feestmuziek die, omringd door een zee van stilte, volstrekt anders uit de akoestische verf komt. Wie wil er na afloop in godsnaam nog terug de drukke wereld in? Blijf zo lang zitten als je wilt. Niet om na te kletsen, maar om na te verstillen.
Zo zou het ook kunnen gaan met het programma van Festival Vocallis dat voor de gelegenheid is om te dopen in Festival Silentii. Je komt niet zozeer voor Pärt of Tallis of De Machaut of Leenders. Je komt voor stilte. Of misschien kom je ook daar niet voor. Je komt. Om er te zijn. Er bij te zijn. Om ‘om te’ los te laten. Om de paradoxen van het bestaan te parkeren en te ervaren wat er gebeurt als muziek terugkeert naar de bron. Zonder stilte geen muziek.
Louterend bad
Het klinkt gewoon. Maar is hoogst uitzonderlijk. In de film First Man is de kijker er voelbaar bij als Neil Armstrong de eerste voet zet op Mare Tranquillitatis (Zee van Rust). De stilte is letterlijk onaards. Zoooo stil… Het doet beseffen dat muziek zoals wij die kennen bestaat bij de gratie van zuurstof en een bepaalde luchtdruk. Maar ook dat wat we horen is voorgevormd door individuele en collectieve ervaringen. De openingsmaten van Beethovens Eerste Symfonie waren in 1800 ongehoord. Anno 2023 lijken ze gewoontjes. Een louterend bad van stilte voorafgaand aan een uitvoering kan helpen muziek te ervaren alsof je haar voor het eerst hoort en ze überhaupt voor de allerallereerste keer klinkt. Dat is natuurlijk altijd zo. Muziek is een tijdfenomeen dat altijd voor het eerst klinkt. Een bad van stilte kan de oren wassen om dat in je oren te knopen.
Liefde en geluk
Alle gekheid op een stokje: het getuigt ongetwijfeld van weinig realiteitszin om het publiek te willen verleiden met lange inleidingen, intermezzo’s en nazitten vol stilte. Maar het is wel denkbaar dat je stilte verankert in het programma. Schrijf een compositiewedstrijd Sounds of Silence uit. Daag musici uit om te improviseren op stilte. Organiseer een samenzijn in een stille zaal. Met musici die hun instrumenten hooguit even aaien. Laat het daarbij. Of: ligmatjes en zitzakken in plaats van knarsende stoelen. Of: een applaus voor de stilte. Dus: intens klappen en het daarna heel lang heel stil laten zijn. Of alleen van binnen klappen, innerlijke jubel en dankbaarheid voor de gedeelde weldaad.
Probeer bij dit alles (en de ideeën die jou, verstilde lezer, nu te binnen schieten) te begrijpen dat er zoiets bestaat als een Natuurrecht op Stilte dat te maken heeft met liefde en geluk die in iedereen wonen – en hoorbaar worden als we even alle gekwek vergeten en elkaar respectvol met rust laten en in stilte laten zijn. De muziek die dan klinkt raakt ook onze hond in het diepst van zijn ziel.
Govert Derix is filosoof en schrijver van de ecologische ideeënroman De boom, waarin stilte een bijzondere rol speelt.